Droom, durf en verwonder!

ESSAY

“Nederland is het enige land, waarin methodes centraal staan binnen het onderwijs. In alle andere landen is het beroep van leerkracht er een van onderwijs geven én onderwijs ontwerpen.” Moniek Warmer begeleidt scholen bij het ontwikkelen van hun eigen onderwijs.

Tekst: Mirjam de Heer
Beeld: Jip van den Toorn

“Ik ben geschoold als leraar beeldend en Nederlands. Mijn eerste baan was 32 jaar geleden. Ik was lerares Nederlands op een MAVO in een arme wijk van Rotterdam. Geen leerling in de hele school die boeken las. Daarom las ik ze voor. Dan waren ze stil en werden gegrepen door het verhaal. Ik wilde hen helpen om hun fantasie te ontwikkelen. Om zichzelf te ontdekken. Daarom organiseerde ik een bezoek aan een voorstelling van het Ro Theater. We bereidden het bezoek voor door te bespreken hoe je je in een theater gedraagt, wat je aan doet. Het werd een groot succes: kinderen voelden zich betrokken, ze hoorden erbij. Kunst was ook voor hen. Zo ontdekte ik mijn missie: kinderen laten ervaren dat kunst je raakt, je aan het denken zet en op nieuwe gedachten kan brengen.

Logisch

Als ik nu terugkijk naar mijn eerste school is er veel veranderd: cultuureducatie is vanzelfsprekender geworden. Er zijn weinig scholen meer die het niet logisch vinden dat de klas van tijd tot tijd naar een voorstelling of museum gaat. Als gevolg daarvan kunnen leerlingen meer aan. Het is niet snel te moeilijk of te vaag. Kinderen van nu zijn meer gewend dat kunst iets is waar je een mening over kunt en mag hebben.

Ik bouwde de kunstlessen uit. Ik was niet bang dat de theatervoorstellingen, gesprekken in de klas of maaklessen ten koste zouden gaan van de examenresultaten. Bij Nederlands doe je examen in tekstbegrip. Kunst gaat over begrip, over de rust nemen om meer te zien, meer te begrijpen, verbanden te zoeken. De andere talen en de zaakvakken, aardrijkskunde, geschiedenis, biologie, zijn precies zo.

Voor leerkrachten die zelf hun lessen maken is integratie van vakken heel gewoon. Zij gaan uit van vragen die bij de leerlingen leven. Bijvoorbeeld vragen als: Wat is vrij? Wat is tijd? Dat zijn vragen waar je moeiteloos alle vakken aan kunt koppelen. Als ik een les ontwerp zoek ik bij de vraag een kunstwerk. Mijn les begint dan met samen kijken en bespreken wat we zien, wat er in het kunstwerk gebeurt. Kinderen zeggen dan vaak dingen die je niet verwacht.

Lentekriebels

Het is belangrijk om de tijd te nemen om de bovenliggende vraag te formuleren. Ik heb een keer met een team een bestaand voorlichtingsprogramma, ‘Lentekriebels’ vertaald naar een project over verbinding. Het kunstwerk dat ik erbij zocht was een performance van Marina Abramovic. Zij zat aan een tafeltje in het Museum of Modern Art. Bezoekers konden op de stoel tegenover haar plaats nemen. De kinderen waren gefascineerd. Na afloop schreef de leerkracht de reacties en ideeën van de kinderen op. Deze werkte ze uit in allerlei vakgebieden. Bij taal gingen de kinderen op zoek naar verbindingswoorden. Ze ontwierpen en maakten een lichaamsdeel dat communiceren kon. Ze oefenden bij drama met non-verbale communicatie. Ze verdiepten zich bij biologie in de nestjes die vogeltjes maakten. Naar aanleiding van dat ene filmpje lag er een heel scala aan leermogelijkheden rondom ‘Verbinding’ open.

Deze manier van werken vraagt twee dingen: loslaten en een nieuwe structuur. Als je een beeldende les gaat geven waarin kinderen een lichaamsdeel ontwerpen dat communiceert begin je met inspirerende voorbeelden en met een gesprek over waaraan je ziet dat iets communiceert. En als je de les koppelt aan een bepaalde vaardigheid, bijvoorbeeld papier maché, dan demonstreer je eerst die vaardigheid. Je ontwerpt niet het eindresultaat, maar het proces.

De kracht van werken vanuit een kunstwerk is dat je aansluit bij waar kinderen zelf mee bezig zijn. Neem daarbij niet genoegen met de eerste antwoorden. Vraag door. De eerste vier dingen die ze noemen zijn soms heel voor de hand liggend. En dan ineens noemt iemand iets dat het hele onderwerp kantelt. En dat is iets prachtigs om mee te maken. Ik was een keer in een kleuterklas om met de kleuters na te denken over sport. De eerste vier begonnen over een tekening, maar de vijfde wilde een sportauto bouwen van dozen. En toen gebeurde er iets waar ik nog altijd kippenvel van krijg. Ineens stelden we onszelf vragen: wat is sport eigenlijk? Is autorijden wel sport?

Het onverwachte

Methodes zijn geschreven door leerkrachten. Het zijn pogingen van collega’s om onderwijs te ontwerpen. Dat kan helpen, maar je kunt het ook naast je neerleggen. Ik gun leerkrachten dat ze de moed vinden om te durven schuiven in lessen, ze aan te passen, naar hun hand te zetten, zich te focussen op hun belangrijkste taak: kinderen zien. Het onverwachte is daarbij geen vijand, maar een vriend.

En niets is zo onverwacht als kunst. Het staat daar ineens in je klas, in de gymzaal of in het theater en het roept vragen op. Het past niet in de methode, maar het raakt, jezelf en de kinderen. Neem je tijd om het samen te onderzoeken. Er kunnen vast ook dingen weg. Een Vaderdag cadeautje knutselen, alle opdrachten maken. Niet alles ‘moet’. Schrappen schept ruimte. Ruimte om in gesprek te gaan met de kinderen, om eens bij een collega te gaan kijken, om het onverwachte te laten gebeuren. Mijn advies aan leerkrachten die vakken willen integreren? Droom, durf en verwonder!”