De kracht van vertellen

ACHTERGROND

Tekst: Carla Huisman en Mirjam de Heer
Illustratie: Margo Vlamings

In Kamp Amersfoort liggen de verhalen voor het oprapen. Hoe maak je die verhalen relevant voor de leerlingen van nu? Carla Huisman, vakdocent literatuur, gelooft in de kracht van vertellen. Aan de hand van haar werk in Kamp Amersfoort geeft ze praktische tips voor docenten.

“De Tweede Wereldoorlog was iets dat mijn ouders hadden meegemaakt. Pas toen ik hier ging werken, realiseerde ik mij dat deze oorlog zo veel impact heeft gehad op mensenlevens en nog steeds doorwerkt. Ik ontmoette hier oud-gevangenen en nabestaanden en zag dat sommigen van hen heel goed konden vertellen over wat hen is overkomen en dat anderen volkomen stil vielen. Ik maakte mee hoe de gidsen de geschiedenis van het kamp doorvertelden aan bezoekers. Ik zag hoe de verhalen bezoekers raakten.

En ik merkte hoe ze mij raakten. Als ik hier aan kom fietsen op een winterse dag, denk ik: ‘Als ik het nu al zo koud heb, wat zullen die mannen het dan koud gehad hebben in hun dunne gevangeniskleding.’ Als het hier in het voorjaar prachtig groen is, begrijp ik de term ‘schuldig landschap’ ineens zo goed. Meer dan 47.000 mensen hebben hier gevangen gezeten en bij elk van die 47.000 hoort een verhaal. En bij al die verhalen ligt de kracht van vertellen.”

Het begint bij de feiten

“Een verhaal vertellen begint bij de feiten kennen. Hoe meer feiten je kent, hoe meer je kunt vertellen. We hebben hier bij Kamp Amersfoort een sterke onderzoeksgroep. Mede doordat archieven steeds opener worden, we samenwerken met andere organisaties én de digitale technieken een grote vlucht nemen, komen we steeds meer te weten..

Zo weten we nog niet eens zo lang dat hier meer dan 2.000 Joden zaten en ruim 4.000 (zeer) jonge mensen, waarvan de jongste nog maar een baby was. En we ontdekten dat er 313 geslaagde vluchtpogingen zijn geweest. Het plaatje van hoe het hier was en wat er gebeurde, wordt steeds meer ingevuld. En dat maakt onze verhalen zorgvuldiger, nauwkeuriger en rijker.”

Daarna komen de keuzes

“Maar meer weten, meer feiten tot je beschikking hebben, maakt vertellen tegelijkertijd ook uitdagender. Want hoe combineer je de feiten tot een verhaal dat boeiend is voor de diverse bezoekersgroepen? Wat vertel je een groep nabestaanden? En wat een groep leerlingen van groep 7-8? En wat een vmbo-klas?

In het museum wordt het verhaal van Kamp Amersfoort verteld aan de hand van tien personen en tien onderwerpen. We kozen heel bewust niet alleen voor helden en schurken, want er is ‘de goede bewaker’ en de gevangene die zijn medegevangenen erbij lapte. Er is ‘de beul’ Kotalla en ‘de witte engel’ Loes van Overeem. Het is geen verhaal van goed óf fout, zwart óf wit. Er zijn oneindig veel grijstinten.”

Spullen en sporen helpen

“Om het verhaal zo goed mogelijk te kunnen vertellen, zijn er voorwerpen in het museum en sporen in het landschap. Tastbare, zichtbare dingen kunnen verhalen tot leven brengen. Iets kunnen voelen, horen, zien, ruiken of proeven maakt het echter, zeker voor kinderen.

Daarin zoeken we niet alleen de zwaarte, maar ook de lichtheid. In het museum zie je naast de gevangeniskleding en instrumenten voor terreur persoonlijke eigendommen. Na hun werk maakten sommige gevangenen in hun barakken allerlei voorwerpen. Schaakstukken, fotolijstjes, speelgoed en bootjes getuigen van de behoefte van de gevangenen om mooie, persoonlijke dingen te maken. Hun ‘kunst’ hielp hen boven hun lijden uit te stijgen. Het maakte dat ze het volhielden.”

Vertellen is ook techniek

“Maar voor kinderen en jongeren zijn voorwerpen met uitlegtekstjes alleen niet genoeg. Het zijn onze rondleiders die de verhalen achter de voorwerpen tot leven brengen. De gidsen bij Kamp Amersfoort krijgen een opleiding, waarin ze natuurlijk leren over de geschiedenis van het kamp, maar ook hoe je een verhaal kunt vertellen. Want verhalen boeiend vertellen moet je leren en (vaak) oefenen. We leren ze mensen aan te kijken en vragen te stellen, zodat de groep actief bij het verhaal betrokken blijft. We geven ze praktische tips als ‘laat stiltes vallen’, zodat bezoekers de verhalen kunnen laten bezinken en ruimte krijgen te reageren. We leren ze hun stem te gebruiken om het verhaal boeiend te maken. En we gebruiken voortdurend de plek waar we zijn: ‘Hier, bij deze poort waar jullie nu staan, zijn ruim 47.000 mensen dit kamp binnengegaan.’

Sommige vrijwilligers gebruiken naast verhaaltechnieken ook speltechnieken. Soms helpt het kinderen om zich voor te stellen hoe iets was door het te spelen. Doodstil staan op de appèlplaats bijvoorbeeld of in de huid kruipen van een bewaker en een gevangene om erachter te komen welke dilemma’s zij tegenkwamen. Deze technieken helpen de gidsen om met de verhalen meer impact te maken.”

Onderschat nooit de impact

“Wij vertellen over de keuzes die de mensen in het kamp maakten. En stellen de vraag: wat vind je van die keuze? Vervolgens vertalen we dat naar dilemma’s die we ook nu nog iedere dag tegenkomen. Waarom zijn er regels? Bestaan er goede regels? Houd ik me aan de regels? Kan een straf onterecht zijn? Hoe vrij ben ik? Hoeveel heb ik over voor de vrijheid van een ander? Ben je vrij als je je land ontvlucht bent? Ben je vrij als jij een onderduiker of vluchteling in huis neemt? Wat moet je daarvoor opgeven?

Er is in Kamp Amersfoort een muurschildering waarop je gevangenen aan het werk ziet die het prima naar hun zin lijken te hebben. Dat was niet hoe het hier was. Waarom zou de commandant dan toch zo’n tekening hebben laten maken? Aan de hand van zo’n ‘schilderij’ voeren we met de leerlingen gesprekken over fake news. Mag je iets mooier of anders maken dan het is als dat je beter uitkomt, mag je (een beetje) liegen als je reclame voor iets maakt?

Het gesprek houdt niet op als de bezoekers weggaan. Zij nemen de verhalen mee. Ze denken erover na, leggen associaties en praten er met anderen over. Jouw verhaal geeft ruimte voor een ander verhaal. Wees je daar als verteller van bewust en maak plek voor deze nieuwe verhalen.

Sommige luisteraars reageren meteen met vragen, met eigen verhalen of met een uitgesproken associatie. Maar er zijn er ook die stil zijn en pas veel later woorden of beelden geven aan wat hen geraakt heeft. Pas geleden was er een theatervoorstelling van een aantal jonge actrices van Theatergroep Na de Dam. Ter voorbereiding kregen zij een rondleiding van een van onze gidsen. Hij vertelde, maar het leek net alsof de speelsters op sommige plekken niet geïnteresseerd waren in zijn verhalen. Tot zijn verbazing kwam echter in de voorstelling juist dat onderdeel terug. Hij had hen, ook al had hij dat toen niet gemerkt, diep geraakt.”

Bron: Prikkels 1.001 verhalen – 2022