Het mysterie van het maken

ACHTERGROND

Tekst: Mirjam de Heer
Beeld: Ineke Goes

Hoe zet je het creatief proces in in de klas? Wat vraagt dat van leerkrachten? En hoe kunnen kunstenaars helpen? Leerkrachten, kunstenaars en vakdocenten werken samen. Zij kunnen leerlingen helpen de maker in zichzelf ontdekken.

Het maakproces intrigeert mensen al eeuwenlang. Bij elk beeld, elke song, elke choreografie willen we van de maker weten: hoe kwam de maker op het idee en hoe is uit dat idee dit werk ontstaan? We vragen makers het hemd van het lijf, we filmen hen terwijl ze aan het werk zijn, we kijken door kunstwerken heen met infraroodcamera’s en nemen monsters om te achterhalen welke materialen er zijn gebruikt. Maar altijd blijft er dat mysterie. Het mysterie van het maken.

De maker en de leerkracht

Maken is wat cultuureducatie uniek maakt. Leren om iets uit niets te maken. Kinderen leren hoe zij kunnen komen tot nieuwe inzichten, nieuwe oplossingen en ontwikkeling. Degenen die het maken voor leerlingen tastbaar kunnen maken zijn makers zelf. Makers wakkeren met hun kunstwerk, spel of lied iets bij leerlingen aan. Ze stimuleren hun verbeeldingskracht, durf en behoefte aan experimenteren. Dus zorgen we dat kinderen en leerkrachten makers ontmoeten, met hen praten en samenwerken. Daarbij leggen we leerkrachten uit hoe een creatief proces in elkaar zit, zodat zij fases herkennen, creatieve vondsten weten te benoemen en zien hoe zij kunnen bijdragen aan de groei van hun leerlingen. Kunstenaars en leerkrachten leren van en met elkaar.

Een win-win voor alle partijen. Leerkrachten ontwikkelen zichzelf, kunstenaars delen hun passie en daardoor krijgen de leerlingen waardevollere lessen. Nikki Verhoef, cultuurcoördinator op De Vlinderbos in De Ronde Venen heeft dit aan den lijve ervaren: “Ik heb veel kennis opgedaan over hoe je het creatieve brein van kinderen kunt stimuleren. Dit reikt verder dan alleen mijn kijk op kunst en cultuur: ik heb een breder perspectief op onderwijs als totaal ontwikkeld.”, zegt zij. Muziekdocent Allerd van den Bremen vertelt: “Mijn persoonlijke missie en die van CMK gaan samen. Er is een grote behoefte om gewoon lekker met muziek bezig te zijn. Wat hebben leerkrachten daarbij nodig? Wat heb ik nodig? En hoe kunnen wij de verbeeldingskracht van kinderen prikkelen?“.

Schoolvernieuwing

Het creatief proces een plek geven in het onderwijs betekent voor veel scholen een vernieuwingsslag. Het leidt tot een andere manier van lessen ontwerpen, een andere manier van lesgeven. Je geeft geen instructie, je geeft inspiratie. Je checkt niet alleen het resultaat, maar begeleidt en evalueert het proces.

Angela Manders, schoolbegeleider en vakdocente beeldend vertelt over een van de scholen die zij begeleidt: “De Opstap in IJsselstein wilde graag procesgericht werken. Dat sluit naadloos aan bij het creatief proces.” Er zijn drie factoren waarmee het integreren van het creatief proces op scholen staat of valt: procesgericht werken, ruimte en structuur.

Procesgericht werken

Hoe stel je het proces centraal? Hoe ontwikkel je een open, vragende houding en neem je de tijd voor inspiratie en onderzoek? Kunstenaars en vakdocenten zijn dit gewend. Zij kunnen leerkrachten hierin begeleiden en tips geven.

• “Ontwerp niet het eindresultaat, maar het proces”, adviseert Moniek Warmer, vakdocente erfgoed. “Als je een beeldende les gaat geven waarin kinderen iets ontwerpen dat communiceert. vraag je kinderen eerst waaraan je kunt zien dat iets communiceert. Neem de tijd om de bovenliggende vraag te formuleren.”
• “Zoek naar dat wat kinderen raakt.” Voor Barbara Groeneveld, vakdocente audiovisueel, is de bron van haar kunst iets dat haar triggert. Om kinderen bij de opdracht te betrekken stelt zij hen veel vragen: “Waar denk jij over na als je dit hoort? Hoe ziet dat er dan uit? Heb je wel eens zoiets meegemaakt?”
• “Haal de focus weg van de techniek.” Iris de Ruiter, vakdocente literatuur, begint haar les altijd met: “Bij deze les hoef je niet op punten en komma’s te letten. Het gaat er niet om hoe je moet schrijven, het gaat erom dat je schrijft wat je denkt of voelt.” Zij merkt dat kinderen dan ontspannen. De kinderen die niet goed in spelling zijn komen dan met de meest prachtige dingen. Ik heb leerkrachten verrast horen zeggen: Ik wist niet dat dit kind die taal in zich had… en kinderen niet minder verbaasd: Wow, dat ik dat kan!”

Ruimte

Procesgericht werken vraagt om een andere kijk op lessen. Inspiratie en experiment horen echt bij maken. Hoe geef je dat een plek? Vakdocenten geven het volgende mee:

• “Herhalen, herhalen en nog eens herhalen”, zegt dansdocente Emmy Wouters. “Bij jonge kinderen kun je dezelfde les volgende week weer doen! Dan kun je meer tijd nemen om te kijken. En je kunt er per keer iets nieuws bij doen.”
• “Spreiden”, zegt Angela Manders, vakdocente beeldend. “Bij Lucas Galecop in Nieuwegein drong het besef steeds meer door dat er veel meer rust ontstaat als je een les over twee momenten uitspreidt. Dan heb je meer ruimte om de leerlingen eerst te inspireren en te laten onderzoeken voor ze aan het maken slaan.”
• “Koester het kleine”, geeft Allerd van den Bremen, vakdocent muziek mee. “Creativiteit zit hem vaak in kleine dingen. Een emotie bij een stukje muziek. De ontdekking van een nieuw geluid. De beweging die muziek oproept. Kijk naar wat er bij kinderen gebeurt en benoem dat.”

Structuur

Ook structuur is heel belangrijk. Een goede planning en organisatie is het halve werk. Elke school vindt daar een eigen vorm voor. De Sterrenboog in Utrechtse Heuvelrug bijvoorbeeld organiseert een aantal keren per jaar ateliers van vier weken. Zij geven daarin het creatief proces een belangrijke plek en nemen de tijd om uitdagende opdrachten te formuleren. De Regenboog in Utrechtse Heuvelrug heeft TOV, Thematisch werken Op Vrijdag. Tussen de vakanties zijn er themaperiodes waarin leerlingen werken aan een thema gekoppeld aan de lesstof. De opdrachten die zij geven prikkelen de creativiteit van de leerlingen. Er is niet één manier om het creatief proces in onderwijs te verweven. De enige succesvolle manier is wanneer de school een systeem vindt dat bij haar past.

Op veel scholen is het creatief proces het vliegwiel voor ontwikkeling. Er zijn nieuwe lessen bedacht. Bestaande lessen zijn aangepast, zoals op De Regenboogschool in De Bilt die al haar lessen naast het creatief proces heeft gelegd. Inspiratie en onderzoek hebben een stevige plek. Het maken blijft een mysterie. Maar wel ieders mysterie. Ieder kind wordt een rijker mens als hij heeft geleerd vorm te geven aan gevoelens en ideeën. Want in iedereen zit een maker.