Het Carillonproject

Wat is een carillon?

60 minuten

  • Geschiedenis van het carillon (informatie voor de leerkracht: kies zelf wat je hiervan aan de leerlingen wilt vertellen)

    Geschiedenis

    In de Oudheid
    De Chinezen waren vermoedelijk de eersten die klokken maakten. In Peking hangt nog een klok van ruim 3000 jaar oud die 53.000 kg weegt. De Chinezen gebruikten hun klokken vooral bij feesten en bij speciale gebeurtenissen. De zwaarste klok ter wereld, de Tsarenklok, staat ongebruikt en gebroken op het Kremlin in Moskou en weegt ca.196.000 kg. De zwaarste klok in Nederland vinden we in de Grote Kerk van Dordrecht. Die is in 1999 gegoten door de firma Eijsbouts en weegt 9830 kg.

    In de Middeleeuwen
    In de Middeleeuwen verspreidde het christendom zich steeds meer in Europa. In ieder dorp of stad werd een kerk gebouwd. Klokken in de kerktorens werden gebruikt om mensen op te roepen naar de mis te gaan en ze gaven ook de tijden aan waarop er gebeden moest worden.

    In de Gouden Eeuw
    In de Gouden Eeuw kwam de klok in gebruik voor openbare doeleinden, zoals de aanvang van markten en visafslagen, het bijeenroepen van schout en schepenen bij openbare terechtstellingen en om te waarschuwen bij:

    • storm (de stormklok)
    • brand (de brandklok)
    • overlijden (de doodsklok)
    • overstroming

     

    In Europa werden reeksen gestemde klokken aanvankelijk gebruikt als voorslag  voor het tijdsein (voorbeeld Big Ben pdf).De voorslagen kregen steeds uitgebreidere melodieën, dus ook de klokkenreeksen werden uitgebreid.  Hieruit is het automatisch speelwerk ontstaan.

    Bij het handspeelwerk is iedere klepel verbonden aan een toets. Het meest karakteristieke van het handspeelwerk is dat de beiaardier de klepel hard of zacht tegen de klokkenwand kan slaan. Hierdoor ontstaat dynamiek (harder en zachter  spelen) in het spel. Bij automatische speelwerken is dat niet mogelijk.

    De eersten die goed en vooral zuiver gestemde klokken konden gieten waren de gebroeders Hemony (Francois en Pieter). In de Gouden Eeuw (17e eeuw) kwamen zij vanuit Lotharingen naar de Lage Landen. Een tijd waarin de belangrijke steden in Nederland vooral hun aanzien kregen door de rijkdom van de kooplieden. De huizen en gebouwen werden rijkelijk versierd. Denk aan de fraaie grachtengordels in Amsterdam. Men wilde met iets zichtbaars laten zien dat men in goede welstand verkeerde. Het grootste statussymbool van de burgerij in Amsterdam werd het Paleis op de Dam, waarin ook een Hemony-beiaard is opgehangen. Rijke stedelingen lieten vooral grote en dure klokken in hun torens ophangen. Vaak in de ‘open lantaarn’, dus zichtbaar.

     

    Welvarende steden van toen kun je nog steeds herkennen aan hun Hemony-carillons:

    • Amsterdam
    • Antwerpen
    • Haarlem
    • Utrecht
    • Amersfoort
    • Groningen
    • Enkhuizen

    De Lage Landen werden de bakermat van het beiaardspel. Vooral op marktdagen strooiden de beiaardiers hun klokkenklanken over de stad uit. Muziek voor iedereen. Organisten en beiaardiers domineerden het muziekleven in de Nederlanden. Zij waren de stadsmuzikanten. Voor beiaardiers geldt dit nog tot op de dag van vandaag.

    Verval en wederopbouw
    Na het overlijden van de Hemony’s raakte de kunst van het gieten van klankrijke, zuivere beiaardklokken in verval. Zozeer zelfs dat in de loop van de 18e en 19e eeuw er geen carillons meer werden gemaakt, die aan de minimale normen voldeden. Ook de bouw van grote concertzalen, zoals het Concertgebouw in Amsterdam, was een belangrijke oorzaak voor de verminderde belangstelling voor het klokkenspel.

    Na een verloren gegane reputatie wist de Mechelse meesterbeiaardier Jef Denyn de beiaardkunst weer te stimuleren. In 1922 werd de Mechelse Beiaardschool gesticht en in 1953 de Nederlandse Beiaardschool in Amersfoort.

     

    De Nederlandse beiaardier heeft in het algemeen een opleiding gevolgd aan de Nederlandse  Beiaardschool te Amersfoort.  Daar staan oefenklavieren voor studiedoeleinden. Aan een oefenklavier zijn geen klokken verbonden.  In plaats daarvan zijn metalen staven de klankbron. Een beiaardier moet per jaar een groot aantal  soloconcerten geven. Al deze bespelingen zijn  openbaar en het repertoire moet dan ook breed en van hoog niveau zijn. Dit loopt uiteen van vaderlandse liederen en volksliedjes tot muziek die speciaal voor carillon is geschreven. Het komt ook voor dat een beiaardier zelf een improvisatie bedenkt op een muzikaal gegeven.

     

Welk instrument is dit?

Luister eens naar onderstaand stukje muziek (stop na 45 sec).

  • Wie herkent dit instrument?
  • Hoe heet het?
  • Wie weet er nog een andere naam voor dit instrument?
    • Carillon
    • Beiaard
    • Klokkenspel
  • Waar heb je wel eens een carillon gezien of gehoord?
  • Hoe heet iemand die een carillon bespeelt?
    • Een beiaardier

Over een poosje gaan jullie het carillon van de Cunerakerk horen. Bij de kerk gaan we dan een Grote Carillonquiz houden met een echte quizmaster. Wie weet er het meest over klokken? Herken je de liedjes die de beiaardier laat horen? Wie wordt de winnaar van de Grote Carillonquiz?

Hoor… het carillon klinkt!

Luister eens naar deze liedjes gespeeld op het carillon. Zo’n 45 seconden per liedje is genoeg. Welke liedjes herken je?

  • Liedje 1

    ‘K zag twee beren broodjes smeren

  • Liedje 2

    Onder moeders paraplu

  • Liedje 3

    In Den Haag daar woont een graaf

Filmpje over klokken

Kijk samen naar het filmpje De geschiedenis van klokken (6 min). Wie weet daarna het antwoord op de vragen?

  • Vragen over het filmpje

    Vragen n.a.v. dit filmpje:

    1. Welke functies van kerkklokken werden er genoemd? Wanneer werden vroeger de klokken geluid?
    2. Hoe heet het klokkendorp waar het Nationaal Beiaardmuseum staat?
    3. Lang voor onze jaartelling bestonden er al bronzen klokken. Uit welk land stammen de oudste bronzen klokken?
    4. De oudste klokken in Nederland stammen uit de 12e eeuw. Waardoor kwamen die klokken er?
    5. Klokken werden eerst nog niet zo precies gestemd. In 1642 hadden twee broers uitgevonden hoe je klokken kon stemmen. Wat was de naam van die broers?
    6. Een rij gestemde klokken vormen samen een muziekinstrument waar je liedjes op kunt spelen. Hoe heet dat instrument?
    7. Een beiaardier bespeelt de beiaard op het stokkenklavier. Wat viel je op bij de manier van bespelen?

     

  • Antwoorden

    Antwoorden

    1. Om de tijd aan te geven, om de mis aan te geven, om te waarschuwen bij brand, bij een huwelijk of begrafenis, om zijn ‘magische’ krachten (de pest te verdrijven of de bliksem te breken)
    2. Asten
    3. China
    4. door het Christendom, om aan te geven wanneer je moest bidden of naar de kerk moest gaan.
    5. Hemony
    6. beiaard, carillon of klokkenspel
    7. met handen en voeten, handen als vuisten

     

EXTRA: Spelen op de klankstaven

Een klokkenliedje dat iedereen wel kent is natuurlijk ‘Vader Jacob’.

  • Begeleiding op de klankstaven

    Nodig: grote klankstaven C en G en een klokkenspel (of meerdere als die er zijn)

    • Nummer 1 speelt op de grote klankstaven C en G en slaat die tegelijk aan steeds op de 1e tel van de maat.
    • Het kan handig zijn om dit eerst even met de hele klas te oefenen. Zing allemaal het liedje en geef een klap op va-, slaapt, al-, bim.
    • Nummer 2 komt erbij en speelt een eigen melodietje op het klokkenspel (de kleine klankstaven) op de staven c-d-e-g-a (f en b eruit halen of afplakken).
    • De rest zingt het liedje (begintoon c)
    • Wissel een paar keer van spelers.

EXTRA: Spreekwoorden en uitdrukkingen

In onze taal kom je tal van spreekwoorden en uitdrukkingen tegen die iets met klokken te maken hebben. Wie weet er één? Wat betekent dat?

  • Spreekwoorden en uitdrukkingen met klokken

    Klok en taal

    Ga nu in tweetallen de juiste betekenis bij onderstaande spreekwoorden zoeken. Zet de letter van de juiste betekenis (kopje hieronder) achter het nummer van het juiste spreekwoord of gezegde.

    Spreekwoord of uitdrukking:

    1. Iets aan de grote klok hangen.
    2. De noodklok luiden.
    3. Hij heeft een stem als een klok.
    4. Hij heeft de klok horen luiden, maar weet niet waar de klepel hangt.
    5. Hij is een man van de klok.
    6. Het klokje rond slapen.
    7. Hij is een klokkenluider.
    8. Zoals het klokje thuis tikt, tikt het nergens.
    9. Het klokje van gehoorzaamheid tikt.
    10. Dat klinkt als een klok.

     

  • Betekenis

    Betekenis:

    • A. Erg lang (uit)slapen.
    • B. Hij weet er het fijne niet van.
    • C. Het is nergens zo goed als thuis.
    • D. Dat is schitterend.
    • E. Iets alom bekend maken.
    • F. Het is bedtijd.
    • G. Hij heeft een heel luide stem.
    • H. Hij is iemand die misstanden in de openbaarheid brengt.
    • I. Hij is iemand die altijd op tijd is.
    • J. Alarm slaan.

  • Antwoorden

    1 en E

    2 en J

    3 en G

    4 en B

    5 en I

    6 en A

    7 en H

    8 en C

    9 en F

    10 en D

Extra Spelopdracht: De tweetallen kiezen één spreekwoord uit om uit te beelden. De anderen raden om welk spreekwoord het gaat.