Mens en machine - Kunst Centraal

Lesdoelen
- leerlingen leren over de industriële revolutie en de gevolgen van industriële productie voor arbeidsomstandigheden
- maken kennis met de ontwikkeling van de glasindustrie in Vijfheerenlanden
- leerlingen oefenen in het bestuderen van schilderijen en historische foto’s.
- leerlingen leren over en reflecteren op kinderarbeid in fabrieken.
Voorbereiding voor de leerkracht
In deze les beginnen jullie met een kijkopdracht aan de hand van de methode Visual Thinking Strategies.

Bij VTS stel je steeds dezelfde drie open vragen, in een vaste volgorde.
- Wat gebeurt er op deze afbeelding?
- Waaraan zie je dat?
- Wat kunnen we nog meer ontdekken?
Als leerkracht ben je de gespreksleider en stimuleer je de leerlingen om nieuwsgierig te zijn, te onderzoeken, op zichzelf te vertrouwen bij het kijken en benoemen van wat ze zien, naar elkaar te luisteren en met respect om te gaan met wat klasgenootjes opmerken. Wil je meer lezen over VTS, lees dan de lesbrief van SLO of ga naar website van VTS Nederland.

Bekijk het schilderij

Kijk een tijdje in stilte naar onderstaand schilderij. Bespreek daarna samen de vragen.

Interieur van een glasfabriek, Leerdam, 1925-1935, Herman Heijenbrock, Nederlands Openluchtmuseum/Collectie Gelderland.

Wat gebeurt er op deze afbeelding?

Probeer samen zo veel mogelijk dingen te benoemen wat je ziet en denkt te zien. De leerkracht herhaalt in eigen woorden wat ingebracht wordt.

Wat zou hier aan de hand zijn? Wie en waar zijn deze mensen en wat zijn ze aan het doen?
Waaraan zie je dat?
Wat kun je nog meer ontdekken?
Stel je voor...
Stel je eens voor dat je in het schilderij staat.
- Hoe zou het daar voelen/ruiken/klinken?
- Welk gevoel krijg je bij dit schilderij?

Glasblazer aan het werk, Breijer, Charles / Anefo, Nationaal Archief, CC0

Glasstad Leerdam

Op het schilderij zien we mannen aan het werk in een glasfabriek in Leerdam. Het werd geschilderd door Herman Heijenbrock, een schilder die veel kunstwerken maakte over de industrie in Nederland.

In Leerdam wordt al sinds de 18e eeuw glas gemaakt. Glas wordt gemaakt door een mengsel van zand, kalk en soda te verhitten tot het vloeibaar wordt. Een glasblazer gebruikt zijn adem, gereedschap of een mal om dit glas te vormen. Bijvoorbeeld tot een fles of drinkglas.

Wie van jullie is er wel eens bij de Glasblazerij of het Glasmuseum in Leerdam geweest?
Wat denk je, zou het moeilijk of makkelijk zijn om iets te maken van glas? Waarom?

Van mens naar machine

Rond 1850 veranderde de wereld razendsnel. Dit kwam door de industrialisatie, oftewel de industriële revolutie. Door de opkomst van (stoom)machines, treinen en grote fabrieken, namen machines steeds meer werk over van mensen en dieren. In plaats van spullen met de hand te maken, werden ze nu in fabrieken gemaakt. Dit was vaak veel sneller en goedkoper, maar maakte het werk voor mensen ook makkelijker.

Kijk eens rond in jullie klaslokaal. Welke dingen kunnen jullie ontdekken die door machines gemaakt zijn?

De eerste machines

Door de industrialisatie veranderde ook het werk van de glasblazer. Steeds meer spullen van glas konden door machines worden gemaakt. Zo konden er bijvoorbeeld in kortere tijd meer glazen flessen gemaakt worden en hadden deze altijd dezelfde vorm.

Bekijk de foto hieronder.

Dit was een van de eerste machines in de glasfabriek in Leerdam. Dankzij deze machine konden er 9 flessen per minuut worden gemaakt, veel meer dan een glasblazer met de hand kon. Nu kunnen machines wel honderden flessen per minuut maken. Wat een verschil hè!

De 2e machine in de glasfabriek in Leerdam, 1913.

Welke dingen van glas heb jij thuis? Zouden die door een machine gemaakt zijn of met de hand, denk je?
Wat zou jij liever doen: glas met de machine maken of zelf glasblazen? Ga staan als je liever zelf blaast en blijf zitten als je glas met de machine wil maken. Waarom?

Wat een werk!

De industrialisatie zorgde voor vooruitgang. Zo werd het niet alleen sneller en makkelijker om meer dingen te maken, maar kregen ook veel mensen werk in de fabrieken.

Maar het werk in de fabriek was vaak zwaar en gevaarlijk. Vroeger waren er namelijk nog maar weinig regels voor veiligheid. Ook moesten de mensen vaak lange dagen werken en kregen ze maar weinig betaald.

Bekijk de foto hieronder.

Binnen in de glasfabriek (bron: Historische Vereniging Leerdam)

Wat valt jullie op? Hoe ziet het er uit in de fabriek?
Hoe zien de mensen die in de fabriek werkten er uit? Wat voor kleren dragen ze?
Kijk nog eens goed. Werkten er ook kinderen in de fabriek?

De kinderen die in de fabriek werkten (bron: Historische Vereniging Leerdam)

Op deze foto zie je een foto van de kinderen die in een glasfabriek werkten.

Kinderarbeid

Op de foto zagen jullie net al dat er ook kinderen in de fabriek werkten.

Bekijk samen het filmpje hieronder. (Belangrijk: kijk tot ongeveer 01:10 – in een volgende les kijken jullie de rest.)

Schooltv video: Kinderarbeid in Nederland

Wat viel je op in de video?
Waarom wilden de bazen van de fabrieken graag dat kinderen voor hen werkten?
- De baas van de fabriek hoefde de kinderen minder te betalen dan volwassenen.
- Sommige taken in de fabriek waren makkelijker voor kinderen, omdat ze kleiner zijn en soms beter ergens bij kunnen. Ze kunnen bijvoorbeeld makkelijker tussen machines kruipen om iets te pakken.
Denk je dat de kinderen het leuk vonden om in de fabriek te werken? Waarom wel / niet?

Industrie in Vijfheerenlanden

Glas was niet de enige industrie die opkwam in jullie omgeving. In de volgende les gaan jullie naar het Stedelijk Museum Vianen. Hier leren jullie over de verschillende industrieën in de omgeving en ervaren jullie hoe het voor kinderen was om in een fabriek te werken.